کتاب طبقه و محیط‌زیست اثر شهرام اتفاق نشر آماره

آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل خود، از وجود سه طبقه سخن گفت و شکل گیری آن طبقات را منبعث از درآمدهای مربوط به اجاره ی زمین، مزد کارگر و سود سرمایه دانست:

طبقه ای که از محل عواید اجاره‎ داری امرار معاش می‏ کنند، طبقه ‎ای که معیشت‎ ایشان وابسته به دریافت مزد است و طبقه‎ ای که محل کسب درآمد ایشان سود است. (اسمیت، 1397، 284)

اما این صورت‎بندی ساده از طبقات، نه در قامت یک «نظریه‎ی طبقاتی» ظاهر شد و نه اسمیت مدعی بود که مسئولیت خطیر کشف قوانین اجتماعی را بر دوش می‏ کشد. چنانچه پیش از او نیز بسیاری دیگر - نظیر سن‎سیمون، پرودون، کُنت، کومته و دانویه - از گروه ‏بندی‎ های اجتماعی مشابهی سخن گفته بودند. اما کارل مارکس و فردریش انگلس در میانه قرن نوزدهم و به قصد کشف قوانین حاکم بر تاریخ و جامعه، مدعی شدند که «طبقه»، پدیداری فراتر از یک مفهوم قراردادی و برساختهاست و گمان بردند که طبقات اجتماعی، با توسل جستن بر همانندی‎هایِ ذاتی در عناصر آن‎، پدیده‎ای قابل اکتشاف است و بدین‏سان، «نظریه طبقاتی مارکس» متولد شد.

پیدایش «نظریه طبقاتی مارکس» در یک بازه زمانی خاص، نقطه عطفی در تاریخ جنبش‎ های عدالت‎خواهانه به‎ شمار می‏رفت. عدالت‎جویان پیش از مارکس و به ویژه کمونیست‎ها یا همان‎هایی که انگلس به طعنه و تحقیر، سوسیالیست ‎های تخیلی می‏نامیدشان، متشتت و فاقد یک تئوری منسجم و قابل اتکاء درباره آرایش نیروها در میدان نبرد بودند. اما با انتشار مانیفست کمونیست در 1848 و کتاب کاپیتال در 1867، به نظر می‏ رسید که معما حل شده است و از این پس، قوانین مکشوف حاکم بر تاریخ و جامعه، جای تخیل را خواهند گرفت. همه چیز در دستگاه نظری نوظهور مارکس مبرهن، بدیهی و اندکی اغواکننده به‎نظر می‏ رسید: در یک برهه تاریخی، مناسبات اجتماعی – هم‎چون مالکیت شخصی بر ابزار تولید– مانع از رشد «نیروهای مولده» - به معنای «طبقه کارگر و ابزار تولید»- خواهند شد و شدت فزاینده این تعارضات، تحول اجتماعی و انقلاب را در پی خواهد داشت. سوژه (یا عامل) این تحول اجتماعی طبقه کارگر است و مأموریت تاریخی او، سرنگونی کاپیتالیسم از طریق مبارزه طبقاتی و استقرار دیکتاتوری طبقه کارگر (پرولتاریا) و بنانهادن یک نظام کمونیستی خواهد بود.